Nazwy lokalne w Żędowicach i ich kontekst historyczny
Na terenie wsi Żędowice udało się stwierdzić, obok nazwy głównej miejscowości, istnienie kilkudziesięciu różnego rodzaju nazw lokalnych. Nazwy te są wspaniałym świadectwem pomysłowości dawnych (i obecnych również) mieszkańców wsi. Ale nie tylko dają one dowód giętkości umysłu, są też nieocenionym źródłem wiedzy dla historyka. Poprzez miejscowe nazewnictwo możemy sięgnąć do sfery obyczajowości naszych przodków, potwierdzać znane skądinąd zdarzenia, odkrywać nieznane fakty, badać zawiłe kwestie językowe.
Naukowcy już dawno zwrócili uwagę na ogromne bogactwo wiedzy, jakie niosą ze sobą nazwy miejscowe. Któż nie chce wiedzieć skąd się wzięła i ci znaczy nazwa mojej miejscowości? Na te i wiele innych pyta usiłuje odpowiedzieć nauka zwana toponomastyką. Warto tu być może uściślić, że toponomastyka zajmuje się wszystkimi nazwami geograficznymi Mogą to być m.in. nazwy gór, rzek, nizin, miejscowości. Nas interesują jedynie te ostatnie. Dlatego badacze genezy i znaczenia nazw określili wszystkie te, które dotyczą osad, wsi, miast, osiedli, przysiółków, kolonii, pojedynczych zabudowań ojkojników. Słowo to oikos pochodzi z języka greckiego i oznacza po prostu mieszkanie. Innymi więc słowy ojkonim to nazwa obiektu zamieszkałego przez ludzi. I właśnie wszystkie ojonimy, znane na terenie Żędowic, są przedmiotem tego artykułu.
Przechodząc do analizy znaczenia poszczególnych nazw z terenu naszej wioski, należy wyjaśnić najpierw co znaczy słowo Żędowice. Jest to zagadnienie nie do końca jasne choć według Henryka Borka, znawcy górnośląskiej toponimii, nazwa ta wzięła się od imienia Żędan, Żęda. Pewnie był ktoś o takim imieniu, kto albo jako pierwszy osiedlił się w tym miejscu, albo był założycielem, czy właścicielem wsi. Od jego więc miana nazwano całą miejscowość. Sama nazwa ma wiele odmian. Po raz pierwszy wymieniona została w dokumencie zwanym ” Księgą uposażeń biskupstwa wrocławskiego” (Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis). Nie znana jest data powstania Księgi. Uważa się, że musiała powstać najpóźniej w roku 1300. W dokumencie tym Żędowice określono mianem Sandowitz. Istnieją też i inne odmiany np. Zindowicz z 1420r., Zendowicz z roku 1534 czy Ziandowitz z 1819 r. Najpopularniejszą wersją jest w literaturze źródłowej Sandowitz lub Zandowitz, co wiąże się z przewagą dokumentów i opracowań niemieckojęzycznych, pochodzących z okresu od XVII do połowy XX w. Zaś odmianą dominującą w gwarze a do 1948r. również w urzędowym nazewnictwie jest piękne słowo Żandowice. Niestety nazwa ta powoli odchodzi w zapomnienie choć wydaje się ona znacznie bliższa oryginalnej nazwy niż nazwa obecnie obowiązująca. Obecna wersja jest ponadto wysoce niefortunna ze względów ortograficznych i każdy kto zna kanony polskiej ortografii (a nie zna nazwy Żędowice) zapisze ją zawsze w formie „Rzedowice”. Jak wynika z relacji starszych mieszkańców wsi, zmiany urzędowej nazwy miejscowości w 1948r., dokonali urzędnicy i działacze polityczni, którym wspomniane kanony były na pewno obce.
Jak wspomniano na wstępie, na terenie wsi występuje ponadto kilkadziesiąt innych okojników i toponimów. Dla większej przejrzystości tekstu wymienimy je kolejno w porządku alfabetycznym wraz z niezbędnymi wyjaśnieniami:
1. Beblik lub Beblikowa Droga – odcinek drogi leśnej, którą mieszkańcy Żędowic chodzili do kościoła w Jemielnicy. Droga ta miała swój początek koło polnego krzyża, który znajduje się za wsią w kierunku Jemielnicy na przedłużeniu dzisiejszej ulicy Chrobrego. Dziś na odcinku od krzyża do lasu droga ta już nie istnieje, ale w lesie biegnie tak jak przed wiekami. Nazwa beblik oznaczać może plotkowanie, gadaninę bez głębszego sensu – beblanie. Wszak przecież dłużąca się do kościoła była do beblania znakomitą okazją. Możliwe też, że jest to po prostu przezwisko kogoś kto mieszkał przy tej drodze lub miał pole. Wersja ta jest o tyle prawdopodobna, gdyż mieszkańcy Żędowic do dziś słyną z nadawania przydomków swoim sąsiadom. Beblik kończył się przy polnej kapliczce i krzyżu tuż przed wejściem w zabudowaniu Jemielnicy.
2. Bombelka, Młyn i Kanał – młyn wodny na wschodnim brzegu Małej Panwi podobnie jak i kanał, odprowadzający wodę z młyna do rzeki. Nazwa pochodzi od właściciela młyna S. Bombelki.
3. Dambowy Las – łąki na lewo od Świbskiej Drogi, pod samym już lasem, naprzeciw Dziołek, leżących po prawej. Nazwa ta upamiętnia dawny dębowy las powalony przez słynny orkan z 27 lipca 1777r. Pozyskany w ten niecodzienny sposób obszar przeznaczono pod uprawy polowe i łąki.
4. Dąbrowa – łąka porośnięta miejscami przez dorodne dęby, stąd i nazwa. Mieści się ona za młynem Thiela pomiędzy kanałem hutniczym a Małą Panwią.
5. Dwór – grupa posesji i domów przy ulicy Strzeleckiej tuż przed szkołą, patrząc od strony restauracji państwa Bronderów. Dawniej były to zabudowania folwarczne i mieszkania robotników rolnych, Dwór, czyli zabudowania należące do właściciela wsi.
6. Dziołki – pola i łąki leżące pod lasem na prawo od Świbskiej Drogi (przedłużenie dzisiejszej ulicy Dworcowej). Jest to gwarowa wersja słowa działki, czyli małe, wydzielone, najczęściej regularne areały pól uprawnych. Powstały na miejscu wykarczowanego uprzednio lasu.
7. Dzwonek – kapliczka przy ul. Strzeleckiej, miejsce zbierania się Żędowiczan przed wymarszem na mszę do Jemielnicy. Nazwa od zawieszonego wewnątrz dzwony, wzywającego mieszkańców do drogi lub na nabożeństwa, jakie przy Dzwonku często odprawiano.
8. Eski – osławione licznymi wypadkami dwa zakręty na ulicy Opolskiej, zaraz za tynkiem w kierunku Kielczy, Nazwa o oczywistym pochodzeniu – powstało dzięki kształtowi drogi, jaki nadają jej dwa skręty.
9. Grabówka – część wsi pomiędzy młynem Bombelki i Thila, pośród kanałów i stawów, za stawem hutniczym. Pochodzenie nazwy można tłumaczyć podwójnie: pochodzi ona od nazwy drzewa grab lub od niemieckiego słowa graben – kopać, ryć. Być może wydobywano tam rudę żelazną. Może też nazwa utworzona od słowa Graben – rów, okop. Jest ich na Grabówce sporo.
10. Jackowa Góra – wzniesienie wydmowe w lesie przy Beblikowej Drodze, za Mostkami. Nazwa wiąże się z dramatem jednego z członków rodziny Jacków, chociaż osoba ta nie nosiła tego nazwiska. Na owym wzgórzu nieszczęsny Jacek, który był kłusownikiem, wpadł w ręce praktykantów szkółki leśniczej z Zawadzkiego. Ludzie ci postrzelili Jacka a potem skatowali na śmierć. Nazwa upamiętnia tę tragedię.
11. Kadłub – pola i łąki po południowej stronie ulicy Powstańców Śląskich, mniej więcej w połowie długości drogi. Nazwa Kadłub noże oznaczać ujęcie wody. W dawnych czasach studzienki robiono poprzez wbicie w ziemie kadłuba czyli wydrążonego w środku kloca drewna. Kadłub może też być obraźliwym przezwiskiem – głupi jak kloc, pusty jak kadłub. W gwarze funkcjonuje określenie w kadubku, czyli w głowice np. „Poprzewrocało ci sie coś w kadubku”.
12. Kąty Długie i Kąty Krótkie – pola po obu stronach Bablikowej Drogi. Część bliżej wsi do Długie Kąty, po lewej stronie Beblika. Kąty Krótkie zaś to krótkie skrawki pól na prawo od wymienionej drogi bliżej lasu i Zawadzkiego. Słowo „kąty” oznaczało miejsce oddalone, pole narożne, o kształtach rombu trójkąta albo trapezu. Kąty oznaczać też mogą schronienie, ale to w tym przypadku raczej nie wchodzi w rachubę.
13. Kielecka Doga – są dwie drogi o tej nazwie – jedna w lasach na północ od Małej Panwi, a druga odchodzi od Świbskiej Drogi (na południowy zachód od wsi). Nazwa pochodząca od Kielczy, miejscowości dokąd drogi te prowadzą.
14. Klepka – nazywano tak hutę żędowicką. Klepka mieści się więc pomiędzy ulicą Wojska Polskiego a kanałem hutniczym. Oznacza miejsce gdzie kuto, klepano żelazo.
15. Kobylarnia – już raczej część Zawadzkiego, ale sąsiadująca od północnego zachodu z łąkami żędowickimi i laskiem leżącym u wylotu ulicy ks. Wajdy w kierunku Zawadzkiego. Nazwa oznaczać może łąkę, gdzie wypasano kobyły. Równie dobrze mogła powstać na bazie czyjegoś nazwiska, lub przezwiska.
16. Konic – nazwa ostatnich zabudowań wiejskich przy ulicy Strzeleckiej w kierunku Mostków, u wylotu ulicy Powstańców Śląskich na Strzelecką. Koniec wsi.
17. Koński Kerhof – miejsce pochówku podłych koni. Z języka niemieckiego Kerhof – Kirchhof – dwór, podwórze kościelne. Przeważnie znajdowały się tam cmentarze, stąd nazwa kerhof była synonimem cmentarza. Koński kerhof znajdować się musiał poza wsią. W tym przypadku na przedłużeniu ulicy Powstańców Śląskich w kierunku Kielczy, za Koreą, Na miejscu dawnej glinianki. Często końskim cmentarzem były stawy. Kładziono padlinę na specjalnym podeście ze szparami. Wówczas gnijące resztki oraz larwy owadów żerujące na nich spadały do wody i były karmą dla ryb.
18. Kocierz – lasek za domem pracowników leśnictwa na Mostkach, na lewo od ulicy Strzeleckiej, gdy zagłębia się ona w lasy za Żędowicami, Wg. Relacji ustnej J. Brola nazwa ta łączy się z siedliskiem dzikich kotów (żbików?), które obrały sobie to miejsce na swoje legowisko.
19. Koło – jeziorko, staw, dziś już prawie mokradło w lesie na prawo od Świbskiej Drogi. Określenie to nie ma w sobie nic tajemniczego – oznacza miejsce okrągłe, krąg. Nazwa użyta na pewnej niemieckiej mapie Kolloch Teich wydaje się przekręceniem gwarowej wersji Koła – Koloteich. Z jeziorem tym wiąże się najbardziej chyba znana żędowicka legenda, wg której miała w tym miejscu istnieć kiedyś osada która zapadła się pod ziemię a na jej miejscu powstało jezioro. Przyczyną tej katastrofy miało być przekleństwo rzucone przez strudzonego wędrowca, któremu mieszkańcy odmówili gościny, Jak się okazuje legenda ma swoje prawdziwe korzenie gdyż przed wojną archeolodzy niemieccy odkryli tu niewątpliwe ślady wczesnośredniowiecznej osady. Jeszcze w latach siedemdziesiątych wprawne oko mogło rozpoznać zarysy tych wykopalisk (inf. Ustna J Szulc).
20. Kopanina – łąki i pola za Żędowicami w kierunku Zawadzkiego u wylotu ulicy ks. Wajdy pomiędzy laskiem a torem kolejowym. Nazwa oznaczająca karczowisko, spalenisko pod uprawę w lesie.
21. Korea – przykład talentów nazwotwórczych współczesnych Żędowiczan, bo jest to nazwa zupełnie nowa. Określa się nią skupisko domków jednorodzinnych w okolicy skrzyżowania ulic Powstańców Śląskich i Dworcowej. W swym dzisiejszym znaczeniu Korea oznacza miejsce odległe od właściwej wsi – „daleko od nas, jak Korea”.
22. Kośmiderska Droga – leśny trakt w kierunku północno wschodnim , ku wsi Kośmidry – stąd też i nazwa.
23. Kozacka Góra – wydmowe wzniesienie w lesie ok. 3km na północny wschód od Żędowic, przy Kośmiderskiej Drodze. Typowa nazwa pamiątkowa. Ma ona upamiętniać pobyt w naszych lasach oddziałów kozackich. Może tu chodzić o marsz armii rosyjskiej w 1813 r. w pościgu za Napoleonem. Podobno było tam obozowisko Kozaków. Inna możliwość wytłumaczenia tej nazwy to taka, że mogło to być miejsce urodzajne w cenione grzyby zwane kozakami, po śląsku kozokami.
24. Krzywiec – rejon ulic księdza Wajdy (obok Kościoła) i Kościuszki. Nazwa wzięta od krętego przebiegu tych dróg w wymienionym obszarze.
25. Kuźnica – część Żędowic wokół ulicy Wojska Polskiego, gdzie dawniej znajdowała się juta. Oprócz starego, drewnianego budynku, resztek fundamentów koła wodnego i żużlu nic obecnie po starym zakładzie się nie ostało. Została nazwa – kuźnia, fabryka wyrobów żelaznych.
26. Losek – mały las w polu u wylotu ulicy 1-go Maja w kierunku Zawadzkiego. Losek – gwarowe określenie lasku.
27. Łazy – śródleśne łąki za Małą Panwią i młynem Thiela. Łazy znaczą 0 grunt uprawny w miejscu wyrobionym w lesie, miejsce wypalone, zarośla, pastwiska.
28. Mieściszowe – pola, łąki i zabudowania na prawo od ulicy Opolskiej. Mieściszowe zaczyna się w rejonie ulicy Fredry a kończy przy wjeździe na rynek. Nie udało się ustalić co znaczy ta nazwa. Może ma coś wspólnego z określeniem – miejsce, stąd Mieściszowe. W nauce przyjmuje się , że tego typu nazwy pochodzą od nazwiska właściciela posesji.
29. Mokre – nazwa oczywista w swym znaczeniu – miejsce podmokłe, zawilgocone. Jest to obszar łąk za Kadłubem , na lewo od drogi strzeleckiej, tuż przed Mostkami oraz laskiem Kocierzą.
30. Mostki – łąki i leśniczówka przy drodze strzeleckiej , przy wjeździe do lasku. Nazwy od słowa mostek, mały most. Widocznie musiało występować tam sporo przepustów. Było to logiczne w związku z bliskością łąk Mokrego.
31. Nowina – łąki i pola na prawo od polnej drogi będącej przedłużeniem ulicy Chrobrego. Nowina to nowe pole, uzyskane po wykarczowanym lesie.
32. Oblezunki – lepiej powinno być Ablezunki. Nazwa od niemieckiego słowa abloesen – zwalniać. Może ona oznaczać albo pola uwolnione od opłat podatkowych, albo udostępniane przez właściciela za darmo – zwolnione od opłaty dzierżawnej.
33. Obrzynki – pola na prawo od Świbskiej Drogi, zaraz za skrzyżowaniem Dworcowej i Powstańców Śląskich. Nazwa mówi o małych obciętych spłachetkach pól tuż przed lasem. Gdy las został wykarczowany powstały na jego miejscu Dziołki. Obrzynki – ostatnie kawałki upraw przed nieistniejącym już dziś lasem.
34. Pod Kielczą – zabudowania przy ulicy Tuwima i Zielonej, za Usrańcem po lewej stronie ulicy Opolskiej, sąsiadujące z Kielczą – stąd i nazwa.
35. Przeskok – miejsce na skraju lasu, gdzie wspomniana już Beblikowa Droga wchodziła w las i krzyżowała się z jednym z licznych w tej okolicy potoków. Ludzie, wędrując do Jemielnicy, musieli „przeskoczyć” przeszkodę. Musiała nastręczać ona pewnych trudności albo być przyczyną zabawnych potknięć i niechcianych kąpieli, skoro miejsce to zyskało osobną nazwę.
36. Rynek – dziś skrzyżowanie ulic Opolskiej, Strzeleckiej i Stawowej. Dawniej rynkiem mógł być plac przed Dzwonkiem, o czym informuje ciekawe ułożenie posesji i ogromna rola tego miejsca w życiu społeczno-religijnym dawnych Żędowiczan. Rynek, czyli centralny plac miejski.
37. Szajba – rejon ulicy ks. Wajdy za skrzyżowaniem z ulicą Żeromskiego, ulice 1-go Maja i Krótka. Trudna znaczeniowo nazwa. Z niemieckiego Scheibe – tarcza, sugerować by mogła, że była tu strzelnica. Jednak chodzi i tym razem chyba o czyjeś przezwisko. Gwarowo – szajba – narwaniec, szaleniec.
38. Szpitol – rejon ulicy Chrobrego, jej początek od zbiegu ze Strzelecką aż do nowej zabudowy. Nazwa upamiętniająca istnienie tutaj faktycznego szpitala. Jednak dawniej szpitalem zwano nie tylko lecznica, lecz także, przytułki dla nędzarzy.
39. Ściegna – inaczej ścieżka. Nazwa bardzo trafna, bo nazywano tak odcinek dzisiejszej ulicy Chrobrego prowadzący do krzyż w polu przy Beblikowej Drodze. Ścieżką tą maszerowała cała wieś na msze do Jemielnicy. Dzisiaj jest to już droga, częściowo nawet zapomniana. Jeśli zapomniana jest już droga, to określanie jej nazwą „ścieżka” może świadczyć jedynie za bardzo starym charakterem nazwy typu ściegna.
40. Świtałowa Gorka – piaszczyste wzniesienie za cmentarzem górujące nad staro rzeczami Małej Panwi. Nazwa pochodzi od nazwiska właściciela gruntu.
41. Thiel, Młyn i Kanał – do dziś istniejący i wciąż znajdujący się w rękach rodziny Thielów (od 1864 r.) młyn wodny przy ulicy Stawowej. Nazwa pochodzi od nazwiska. Kanał Thiela odprowadza wodę spod koła młyńskiego do rzeki.
42. Ug – pas łąk pod lasem pomiędzy Mostkami a Beblikiem, za Kątami w stronę lasu. Ug czyli lęg, ług – podmokła łąka w dolinie rzeki lub potoku. Może istnieć taż i inna geneza tej nazyw. Ug może też oznaczać miejsce wypalania węgla drzewnego.
43. Usraniec – jest nim grupa domostw przy ulicy Opolskiej za eskami w kierunku Kielczy a przed tartakiem. Nawa prześmiewcza określająca miejsce odległe od właściwej wsi. Usroł się – wybudował w miejscu do tego z reguły nie przeznaczonym.
44. Żorek – zabudowania pomiędzy torem kolejowym i stacją PKP a ulicą Dworcową i Opolską. Według literatury naukowej tłumaczyć można tę nazwę jako miejsce wypalone pod uprawy albo zabudowania. Wersja jednak ludowa podaje, że w tym miejscu znajdowało się lęgowisko żurawi, zwanych w gwarze żołrami.
(Wypis z książki „Żędowice ziemia i ludzie” tekst Arkadiusz Baron)